Hippotherapie is niet nieuw en wordt al langer toegepast bij mensen met een beperking, autisme of een chronische aandoening. Marlies Van Hecke gebruikt equicoaching bij mensen met diabetes. “Bij de paarden durven mensen hun grenzen stellen en leren ze voelen wat hun behoeften echt zijn.” Met behulp van de dieren begeleidt Marlies de deelnemers naar een beter zelfbewustzijn en een positief, realistisch toekomstbeeld.

Verpleegkundige en diabeteseducator Marlies Van Hecke is gepassioneerd door paarden. Ze geeft les aan de Arteveldehogeschool binnen zowel de opleiding Verpleegkunde als het postgraduaat Hippotherapie. Als erkend lid van Equine Assisted Coaching en intervisiebegeleider bij Centaur Federation heeft ze een jarenlange expertise in coachen en equicoaching. Dat garandeert de betrouwbaarheid en kwaliteit van haar trainingen.

Tijdens equicoaching met mensen met diabetes ligt de hoofdfocus op het psychosociale en emotionele aspect. “In elke levensfase ervaren zij heel wat hindernissen en drempels waardoor het leven met diabetes niet altijd even rooskleurig is”, vertelt Marlies. “Denk bijvoorbeeld aan studenten die een opleiding starten met wisselende uurroosters, diverse stageperiodes en variërende pauzes. Zij kunnen hun glycemieprikken moeilijk plannen, wat hun diabetes en hun algemeen welbevinden in de weg staat. Ze botsen op grenzen en twijfels die onbewust stress en frustratie veroorzaken. De paarden helpen dit in kaart te brengen.”

Authenticiteit van paardenkracht

Paarden zijn sociale kuddedieren. Ze reageren instinctief op lichaamstaal door dichterbij te komen of net afstand te nemen. Deze eerlijk feedback biedt inzicht in de onbewuste tegenstijdigheid van de deelnemer en biedt de coach toegang tot dieperliggende vraagstukken. Marlies: “Het coachen verloopt tussen de paarden. Als ik vraag hoe men zicht voelt, volgt soms het antwoord: ‘Het gaat goed’. Wanneer de paarden dan wegstappen of onrustig reageren, weet ik dat er toch meer aan de hand is en kan ik door de juiste vragen te stellen, beter ingaan op wat er echt speelt. De deelnemers hebben meestal snel door dat de paarden hun emoties doorgronden. Dit moedigt hen aan om dieper te graven en bewust te voelen welke onderliggende twijfels of angsten hun leven belemmeren. Hier werken we op verder.”

Doelgericht werken aan positief realistisch toekomstbeeld

Mensen kunnen leren van de oprechte manier waarop paarden in het leven staan “Net als paarden, leven mensen met diabetes in een constante staat van paraatheid. Zou ik dat wel eten? Ga ik genieten van dat feestje als ik niets mag eten of drinken? Heb ik mijn insuline bij? Hoe hoog of laag sta ik? Wat als ik mij plots niet goed voel? In die constante alertheid zit veel onrust”, legt Marlies uit. “Een patiënt kwam bij mij met ontzettend veel frustratie. Zijn omgeving verweet hem niet therapietrouw te zijn, hij vond hen onwetend. Toen hij zei dat hij gewoon wou genieten van het leven zonder steeds met zijn diabetes rekening te moeten houden en dan liever tien jaar minder leefde, kreeg ik inzicht in zijn echte behoeften: genieten, begrip, houvast. Door ademhalingsoefeningen met de paarden creëerden we rust en geraakte die persoon uit zijn emotionele tunnel. We leerden grenzen aangeven tegenover anderen met communicatiestrategieën en zochten naar alternatieven voor het genieten van bijvoorbeeld alcohol of voeding. Stap voor stap groeide zijn positieve toekomstperspectief en kreeg hij weer vat op zijn leven. Via versterkende tools mensen met diabetes zelfbewust en authentiek leren handelen: dat is de kracht van equicoaching.”

Groeiend aantal personen met diabetes in de gevangenis

In België kampt ongeveer zeven procent van de bevolking met een vorm van diabetes. Dat is bijna een derde meer dan tien jaar geleden. Dat merken ze ook in de gevangenis, vertelt Pieter Dejaeger, verpleegkundige bij de federale overheidsdienst Justitie. De vergrijzing van de bevolking speelt hierin een rol, maar vooral voor diabetes type 2 zijn overgewicht, ongezonde voeding en te weinig beweging nefast. En laat deze combinatie net in gevangenissen een grote boosdoener zijn.

Wereldwijd stijgt het aantal personen met diabetes. Ook in minder voor de hand liggende situaties zoals in gevangenissen. Die verschuiving merkt ook Pieter Dejaeger op verpleegkundige in de gevangenis van Sint-Gillis. “Het aantal gevangenen met diabetes neemt sterk toe. Vroeger waren het vooral oudere gevangenen, maar steeds vaker zien we jongere gedetineerden die bij aankomst al afhankelijk zijn van diabetesmedicatie of insuline. Daarnaast spelen ook de ongezonde gewoontes in de gevangenis zelf een grote rol.”

De dagelijkse gevangeniskost bestaat al lang niet meer uit water en brood. Gedetineerden hebben het recht om verschillende voedingsmiddelen te bestellen voor eigen gebruik in de cel. Pieter: “Alle gevangenen krijgen drie maaltijden per dag: ’s morgens en ’s avonds brood met beleg, ’s middag een warme lunch. Deze maaltijden worden in de mate van het mogelijke aangepast aan bepaalde diëten of voorkeuren, maar dat is eerder beperkt. Veel verder dan zoutarme diëten, een magere yoghurt in plaats van vanillepudding of een vegetarische maaltijd gaat het niet. Daarnaast kunnen gedetineerden met voldoende financiële middelen via een kantinelijst zelf dranken en voedingsmiddelen voor eigen gebruik in de cel aankopen. Het moet je niet verbazen dat de gedetineerden geen appelen of bananen kiezen. Redbull, frisdranken en suikerwafels zijn hier heel populair. De combinatie met minder beweegmogelijkheden is voor veel gevangenen dan ook nefast voor hun gezondheid.”

Nieuwe diabetestoepassingen beperkt in gevangenis

Die hogere diabetescijfers vereisen een uitgebreide medische opvolging. Bovendien worden insulinesensoren en -pompen steeds innovatiever maar daar zijn gevangenissen niet op voorzien. “De evoluties in de diabeteszorg buiten deze muren is verregaander dan de zorg die we hier kunnen bieden. Het systeem op zich is superinteressant omdat de persoon met diabetes niet zelf moet instaan voor zijn insuline, maar aan de juiste materialen geraken is voor ons wel problematisch. Dit zijn heel dure, complexe systemen en de gevangenis moet dit zelf financieren.”

Voor veel patiënten wordt daarom in de eerste plaats teruggegrepen naar reguliere metingen zoals een vingerprik. Gevangenen met diabetes worden tijdens de eerste twee weken na aankomst intensief opgevolgd. Op vier vaste momenten wordt hun glycemie opgemeten en er wordt nagegaan in hoeverre ze hun eigen insulinegehalte correct kunnen regelen of hun eetpatroon afstemmen op hun behoeften. Gedetineerden houden een prikboekje bij en de verpleegkundigen volgen hun spuitschema’s op. Gevangenen die dit niet zelfstandig doen, blijven gedurende hun straf dagelijks een beroep doen op het verplegend personeel. Voor personen met een ernstiger diabetesverloop is deze werkwijze niet mogelijk en zelfs gevaarlijk. Zij moeten daarom worden ondergebracht in gevangenissen met een geïntegreerd ziekenhuis zoals Brugge, Sint-Gillis en Lantin waar wel voldoende medische zorg beschikbaar is.

Nood aan preventie en zelfredzaamheid

Deze zorgverleners zetten naast de intensieve opvolging van gevangenen met diabetes ook sterk in op preventie en zelfredzaamheid. “Bij de personen die we opvolgen, maar ook algemeen in de gevangenis, moedigen we gezonde keuzes zoveel mogelijk aan. Maar er is zeker een bijkomende nood aan een betere diabeteseducatie. Nu hangen we posters op en gaan in gesprek met hen, maar dat is onvoldoende. In sommige gevangenissen worden workshops georganiseerd, maar daarvoor heb je genoeg personeel, tijd en ruimte nodig. Toch blijft het een heel belangrijke pijler in diabeteszorg om patiënten zo zelfstandig mogelijk te leren omgaan en leven met diabetes, zowel in de gevangenis als voor wanneer ze vrijkomen.”

Beperkte vrijheid en nijpend personeelstekort belemmert zorg

Autonome zorg ontbreekt voor een groot stuk in de gevangenis. Gedetineerden met diabetes zijn sterk afhankelijk van vaste eetmomenten en van de hulp van bewakers en verpleegkundigen. “Alle zorgpersoneelsleden hebben een basisopleiding rond diabetes genoten en enkelen zijn opgeleid als diabeteseducator, maar die zijn niet altijd aanwezig. Per shift zijn we in Sint-Gillis momenteel met twee personen voor 560 gevangenen. ’s Nachts is er bij ons enkel een dokter van wacht beschikbaar. In de nieuwe gevangenis in Haren zal dat neerkomen op een medisch team van negentien mensen voor 1.250 gevangenen, verdeeld over verschillende shifts en afdelingen. Dat is veel te weinig. Daardoor moeten gevangen die zich niet goed voelen of in nood verkeren vaak te lang wachten op de hulp van bewakers of verpleegkundigen. De zorg in gevangenissen kan dus absoluut beter”, besluit Pieter. “Maar als verpleegkundige is werken in de gevangenis heel moeilijk. Wij moeten inpassen in een systeem tussen bewakers en gevangenen. We zoeken het evenwicht tussen de meest menselijke en kwaliteitsvolle gezondheidszorg in een strenge, beperkte en zo veilig mogelijke setting voor alle betrokkenen.”

Tijdens de lockdown in het voorjaar van 2020 kwam de systematische opvolging van personen met diabetes onder druk. Ziekenhuizen en de thuisverpleging zochten snel naar veilige en werkbare manieren om hun patiënten toch bij te staan en de risico’s op een COVID-19-besmetting zo laag mogelijk te houden. Digitale consultaties, ook door verpleegkundige diabeteseducatoren, deden ook in deze discipline hun intrede. Wat houden diabetesteams vandaag over van de gevolgen van uitgestelde zorg? Welke nieuwe manieren van werken en gebruikte technieken zijn nu nog aanwezig? En vooral: welke lessen zijn er getrokken?

Voor heel wat mensen, en zo ook personen met een chronische aandoening betekende de eerste lockdown een periode van angst en onzekerheid. Dat was voor personen met diabetes niet anders. Zorgverleners werden gedwongen om de zorg zo veel mogelijk op alternatieve wijze verder te zetten en slaagden daar ook in. Niet eenvoudig met de grote onzekerheid die toen heerste in de beginweken, de chaos rond de beschikbaarheid van beschermingsmateriaal en de vele vragen van patiënten of hun afspraken wel veilig konden plaatsvinden.

Beroepsorganisaties zoals NETWERK VERPLEEGKUNDE speelden een ondersteunende rol om de info van overheidswege zo snel mogelijk te verspreiden onder alle zorgverleners. Het was alle hens aan dek om te kunnen inspelen op de continu veranderende info.

Dit artikel vertelt het verhaal hoe verpleegkundige diabeteseducatoren de pandemie beleefd hebben. Uiteraard is hier nog veel ruimte om de effecten op de diabeteszorg door de pandemie verder te onderzoeken.

Snelle omschakeling

Vanuit de ziekenhuizen kwamen snel nieuwe procedures en protocollen op gang. Zo besliste bijvoorbeeld het diabetesteam van het UZ Leuven om mensen met type 1- of type 2-diabetes met acute medische redenen (ernstige diabetesontregeling, …) toch een fysieke consultatie te geven. Week per week bekeken artsen welke patiënten opvolging nodig hadden. Ook voor personen met diabetes die geen acute medische redenen hadden, voorzag het diabetesteam opvolging met zorg op afstand door middel van telefonische of videoconsulten. Tot dan zeker niet courant gebruikt in de opvolging van personen met een chronische aandoening.

In de thuisverpleging verliep deze omschakeling niet overal even vlot. Een eerste uitdaging was het tekort aan persoonlijke beschermingsmiddelen, zodat een veilig contact met zorgvragers onder druk kwam. Bovendien luidde het advies van de overheid in de beginfase: voer alleen de strikt noodzakelijke huisbezoeken uit. Ook hier gingen zorgverleners in de thuiszorg over naar digitale communicatie om het contact met hun patiënten te behouden.

Globaal genomen bleef de terugval door uitgestelde zorgen beperkt voor personen met diabetes, of werd de zorg relatief snel weer ingehaald.

De digitale sprong, een stap voorwaarts?

Door het gebruik van digitale communicatie, via telefoon of videocall, waren verpleegkundige diabeteseducatoren, psychologen en diëtisten(-diabeteseducatoren) en endocrinologen toch in staat hun personen met diabetes in zeer moeilijke en onzekere tijden regelmatig op te volgen. De zorg en opvolging zoals we tot nu toe kenden, wijzigde sterk. Zowel patiënten met diabetes en zorgverleners verlieten het vertrouwde concept van zorg verlenen. Aan type 2-patiënten vroegen we thuis op de weegschaal te staan en een dagboek bij te houden, waarna ze telefonisch contact hadden met een zorgverlener van hun diabetesteam, zoals de verpleegkundige diabeteseducatoren. Voor veel mensen met type 1-diabetes, voor hen die een glucosesensor en/of een insulinepomp hebben, was dit niet nodig. Bij het virtueel opvolgen van deze patiënten konden zorgverleners ook steunen op gegevens van de glycemie- en insuline-instellingen welke in de cloud bewaard worden. De verpleegkundige diabeteseducatoren kunnen daar ook alle info raadplegen, personen met diabetes type 1 bijsturen waar nodig, insulinedosissen aanpassen, verifiëren of ze nog over voldoende materiaal beschikken, … De educatie van personen met diabetes type 1 bleef zo gegarandeerd. Een voordeel van een virtueel consult is dat de verplaatsingstijd, naar de persoon thuis of de persoon naar het ziekenhuis, wegvalt. Verpleegkundige diabeteseducatoren bleven zo tijdens de pandemie vaak een belangrijk aanspreekpunt voor personen met diabetes bij vragen of problemen. Digitale hulpmiddelen maken het ook mogelijk een consult te laten plaatsvinden als de patiënt een mild ziektebeeld heeft. In tegenstelling tot een telefonisch gesprek, biedt het gebruik van video als bijkomend voordeel dat het de interactie vergroot tussen zorgvrager en zorgverlener, waardoor die een betere kijk op de situatie krijgt. De digitalisering binnen de diabeteszorg toont dat ook sneller en meer flexibel kan ingespeeld worden op zorgvragen.

“Een digitale consultatie biedt een meerwaarde voor een frequentere opvolging, maar mag en kan nooit de fysieke consulten volwaardig vervangen.”

Toch lopen we met digitale hulpmiddelen tegen grenzen aan. We hebben met zijn allen vele stappen vooruitgezet in de digitalisering. Alleen is dit voor sommige patiënten geen evidente oplossing. Denk aan oudere personen met diabetes type 2 die onvoldoende onderlegd zijn om met een laptop of tablet aan de slag te gaan. Een telefonische consultatie via vaste lijn biedt dan beperkt soelaas. Als zorgverlener zie je de patiënt niet, wat het inschatten van emoties en reacties bemoeilijkt. Een virtueel consult is per definitie zakelijker en afstandelijker dan een live contact. Ook de medische controle valt op die manier volledig weg. Hoe zien de injectieplaatsen er bijvoorbeeld uit? Is de insulinepen aan vervanging toe? Heeft de persoon met diabetes een wondje aan de voet? Voor thuisverpleegkundigen neemt het bovendien de inkijk op de dagelijkse leefgewoontes weg. De leefstijl- en voedingsgewoontes zijn makkelijker op te volgen via een live consult, zeker bij problemen. Het digitaal consult confronteert hen minder met hun eigen rol en hun verantwoordelijkheid in hun zorg.

Grenzen bewaken

Altijd bereikbaar zijn is een zegen en een vloek. Dat is al lang geweten. Tijdens de pandemie was dit voor zorgverleners nog meer het geval. De digitale communicatie vergroot de werkdruk. Het is dus bijzonder belangrijk om als zorgverlener zelf je grenzen te bewaken en duidelijke afspraken te maken met de zorgvrager. Stel je smartphone zo in dat je tijdens een consult niet onderbroken of afgeleid wordt door binnenkomende berichtjes, bijvoorbeeld. Las specifieke tijdstippen in voor videocalls. Leg aan je patiënten uit dat ze moeten telefoneren bij een dringende vraag en geen bericht sturen. Het is zoeken naar een gezonde balans waarbij de zorgverlener de patiënt zo goed mogelijk ondersteunt, maar zelf ook voldoende rustmomenten inlast.

De pandemie ontregelde niet alleen de manier van werken voor de zorgverleners. Ze had natuurlijk ook een effect op de levensstijl van veel mensen: meer thuiswerk, minder structuur en een andere routine. De angst, onzekerheid, het gebrek aan sociale contacten waren zeker niet bevorderlijk voor ons emotioneel welzijn. De laatste twee jaren heeft iedereen een groot adaptievermogen getoond om steeds aan te passen en in te spelen op maatregelen die verschillende pieken met zich meebrachten. Als gevolg merken zorgverleners dat meer patiënten ontregeld zijn. Sommigen hebben zich laten gaan. Anderen stellen tot op heden hun controles uit. Tot op de dag van vandaag geven zorgverleners elke dag opnieuw het beste van zichzelf.

Goede zaak voor multidisciplinariteit

Binnen de zorgverlening was er wel een opmerkelijk positief effect. Door de precaire omstandigheden, door het beperken van het aantal contacten met zorgvragers en omdat mensen op andere diensten moesten inspringen, leerden zorgverleners elkaar beter kennen, wat de collegialiteit onderling bevorderde en de samenwerking ten goede kwam. En dit was dan op zijn beurt weer goed voor de patiënt. In het diabetesteam van UZ Leuven werkten de verpleegkundige en diëtist-diabeteseducatoren, de psychologen en de endocrinologen nog nauwer samen en hielpen elkaar waar ze konden. Deze intensere samenwerking bevorderde zeker verder de multidisciplinaire samenwerking.

“Een digitaal consult is een hulpmiddel, maar geen heilige graal.”

In de thuisverpleging boden vele verpleegkundigen ondersteuning in woonzorgcentra en vaccinatiecentra. Om daar ook de zorgverlening mee te garanderen. Zelfs militaire verpleegkundigen werden ingezet om de zorg in woonzorgcentra te coördineren en zorg te verlenen. Hierdoor kon de verpleegkundige diabeteseducator zich concentreren op het coördineren van de diabeteszorg, het educeren van personen met diabetes, het doorgeven van hun vraag / hen naar de juiste zorgverlener te leiden en het motiveren om ook in onzekere omstandigheden hun zelfzorg vol te houden. De verpleegkundige diabeteseducatoren in de ziekenhuizen hebben dit ook zo ervaren. Verder gaven verpleegkundige diabeteseducatoren een luisterend oor en waren ze vaak het enige sociale contact van personen met diabetes. Zo garandeerden ze mee de zorgcontinuïteit voor personen met diabetes samen met het diabetesteam.

Verder bracht de crisissituatie die de pandemie met zich meebracht, dat zorgverleners over de verschillende settings heen ervaringen uitwisselden, konden ventileren, … Beroepsorganisaties zoals NETWERK VERPLEEGKUNDE voor de verpleegkundige diabeteseducatoren faciliteerden deze monodisciplinaire uitwisseling van ervaringen om te zorgen voor personen met diabetes.

Vertrouwensband cruciaal

Een vertrouwensband virtueel creëren, neemt veel meer tijd dan bij fysieke consultaties. Ook al zijn we ondertussen meer en meer gewend mensen digitaal te ontmoeten, toch blijft over vertrouwelijke zaken en over medische aspecten spreken een uitdaging. Zo streven verpleegkundige diabeteseducatoren in de thuiszorg en de ziekenhuissetting zo veel als mogelijk een eerste consultatie live in te plannen. Zo kan er volop ingezet worden op empathie, vertrouwen en contact tussen een persoon met diabetes en zijn zorgverlener. Eens een band ontstaan is tussen de persoon met diabetes en zijn zorgverlener, kunnen ook tussentijdse virtuele opvolgingen voorzien worden met fysieke consultaties ertussen geweven. Zo bracht de crisis van de covid-pandemie ons niet enkel kommer en kwel maar ook veel expertise om in moeilijke omstandigheden de continuïteit van zorg voor onze personen met diabetes zo veel als mogelijk te garanderen.

Patient empowerment is bij mensen met een chronische aandoening essentieel om hen voldoende te betrekken in hun eigen zorg en gemotiveerd te houden. Voor jongeren met diabetes komt daar nog een extra dimensie bovenop: leren omgaan met een chronische ziekte in volle mentale en lichamelijke ontwikkeling. Inspelen op die context is noodzakelijk om vooruitgang te boeken met deze personen, vindt zelfstandig diabetescoach Geert De Backer.

Jongeren met diabetes hebben voornamelijk diabetes type 1. Bij hen is de ziekte onomkeerbaar en dus is de impact op hun leven des te ingrijpender. “Mensen met beginnend diabetes type 2 hebben in het prediabetesstadium nog een kans het tij te keren door hun levensstijl aan te passen (gezonde voeding, voldoende beweging, stress vermijden). Voor iemand met type 1-diabetes is dat niet zo”, legt Geert De Backer uit. Tot twee jaar terug was hij diabeteseducator in de diabetesconventie in het UZ Gent. Vandaag is Geert aan de slag als zelfstandig diabetescoach en gastdocent aan onder andere HOGENT. “Je kan als persoon met diabetes geen vakantie of break nemen van je ziekte. Diabetes is er altijd en overal, 24 op 7. Voor jongeren die volop in hun puberteit zitten, op zoek zijn naar zichzelf en in volle ontwikkeling zijn, is dat een bijzonder zwaar verdict. Hen op een positieve manier betrekken in hun traject is daarom essentieel.”

Verbinden en graag zien

Hoe ga je om met mensen met diabetes? Hoe bereik je hen? Hoe maak je verbinding? Volgens Geert zijn dat de kernvragen voor elke zorgverlener die met diabetes in contact komt: “Je moet je patiënt graag willen zien. Dat neemt niet weg dat je niet kritisch mag zijn over wat die persoon doet, maar richt je feedback op de acties en niet op de persoon zelf. Bewaak tegelijk ook je eigen grenzen. Het is niet verkeerd om aan te geven wat jij niet acceptabel vindt.” Als diabetesverpleegkundige is het belangrijk een veilige haven te creëren voor iemand met diabetes. Open communicatie en non-verbaal gedrag dragen hiertoe bij. “Zeker bij jongeren, die erg kwetsbaar zijn, is dit zo belangrijk. Als ze zich niet veilig voelen, nemen ze je niet in vertrouwen en is de kans groot dat ze zaken verdoezelen. Of komen ze gewoon niet meer langs. Dat is een gemiste kans. Durf daarom zeker ook over andere zaken te praten dan alleen hun ziekte, zoals hun vriendenkring, de school, sport en hobby’s. Zo creëer je betrokkenheid.”

Focus op het positieve

Te veel aandacht geven aan wat niet goed gaat, is nefast volgens De Backer. “Een kinder- of adolescentenbrein kan niet om met negatieve feedback. Hou opmerkingen daarom zo feitelijk mogelijk en focus op wat wel goed loopt. Dat creëert groeikansen voor het kind of de jongere. Als iets gelukt is, bespreek waarom het lukte en hoe je die aanpak in de toekomst kan herhalen. Probeer ook niet te veel in één keer te bereiken. Het is beter om kleine stappen vooruit te zetten, dan een te groot doel te definiëren en er niet te geraken. Betrek de jongeren in het bepalen van dat doel, maar durf hen hierin uit te dagen als je denkt dat het onrealistisch is. Beter verschillende kleine succeservaringen dan één grote mislukking.”

Inzetten op empowerment en zelfmotivatie maken bij jongeren dus het verschil. Maar wat als het dan toch misloopt? “Mislukken hoort erbij. Blijf geloven in de persoon en blijf focussen op het positieve. Bespreek samen wat nodig is om die ene stap toch te kunnen zetten. Misschien helpt een sms’je van de diabeteseducator om de jongere aan iets te herinneren? Of kunnen vrienden en familie dit te doen? Ook de taal die je gebruikt, beïnvloedt de motivatie van de jongere. Spreek niet over ‘slechte’ waarden, maar over ‘hoge’ waarden. Vel geen oordeel. Wil je als zorgverlener hier beter mee leren omgaan, dan is je verdiepen in gemotiveerde gespreksvoering en oplossingsgerichte coaching een aanrader. Om empowerment aan te leren aan jongeren is coaching door de diabeteseducator namelijk broodnodig.”