Voor een veiligere zorg: minder patiënten per verpleegkundige

De resultaten van een onderzoek van het Federaal Kenniscentrum, een studie op vraag van het NVKVV.

De werkdruk is hoog op een verpleegafdeling. Te hoog? Dat onderzochten het Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE) en de KU Leuven. Het resultaat? Verpleegkundigen hebben nog steeds te veel patiënten onder hun hoede om een veilige zorg te garanderen. Een gesprek met de onderzoekers.

Het NVKVV diende in 2018 een onderzoeksvraag in bij het KCE over de herziening van de financiering van het aantal verpleegkundigen in algemene ziekenhuizen. Tien jaar geleden toonde een uitgebreid en internationaal onderzoek, de RN4CAST-studie, aan dat meer en beter opgeleide verpleegkundigen op een afdeling de kwaliteit van zorg verhogen en de mortaliteit bij de patiënt en het risico op een burn-out bij verpleegkundigen verlagen. België scoorde toen niet goed in de RN4CAST-studie: een Belgische verpleegkundige zorgde gemiddeld voor ongeveer 11 patiënten. Bij meer dan 8 patiënten per verpleegkundigen wordt de zorgomgeving onveilig. Hoe scoort België nu? En hoe keren we het tij?

De onderzoekers die 10 jaar geleden de RN4CAST-studie uitwerkten, gingen in 2019 aan de slag in samenwerking met het KCE: prof. Walter Sermeus en dr. Luk Bruyneel (KU Leuven, Leuvens Instituut voor Gezondheidszorgbeleid) leggen samen met dr. Koen Van den Heede (KCE – KU Leuven) de opzet en de impact van de studie uit. Van den Heede: ‘De cijfers van de nieuwe studie tonen aan dat het gemiddeld aantal patiënten per verpleegkundige licht gedaald is van 11 naar 9,4. Dat is een stap in de goede richting, maar dat aantal ligt nog altijd ver boven de veilige norm van 8 patiënten per verpleegkundige.

Daarnaast hebben we ook de personeelsgegevens van verpleegkundigen (VG-MZG) geanalyseerd en zien we dat de zorgzwaarte in die periode toegenomen is door een verkorting van de ligduur per patiënt en een veroudering van de ziekenhuispopulatie. Die lichte daling in het aantal patiënten per verpleegkundige is onvoldoende om de toegenomen zorgzwaarte te compenseren.’ Bruyneel vult aan: ‘8 patiënten per verpleegkundigen is een internationale consensus, een minimum minimorum. Meer patiënten, zeker in de daguren, wordt beschouwd als onveilig, al varieert dat aantal ook volgens het type afdeling en het type shift.’

Alarmerende cijfers

Het onderzoeksteam bekeek niet alleen de VG-MZG. Iets meer dan 5000 verpleegkundigen uit 84 ziekenhuizen namen deel aan een online enquête over kwaliteit van zorg, werkbelasting, jobtevredenheid, werkrelaties en meer. Prof. Sermeus: ‘84% van de verpleegkundigen die de vraag ontvingen om deel te nemen aan de enquête, reageerden positief op die oproep. Dat is een zeer mooie respons en een sterk signaal dat deze vragen leven in de ziekenhuizen.’ De oproep van het NVKVV aan haar leden in februari 2019 om de enquête in te vullen werd dus gul beantwoord. Dank aan jullie!

De resultaten van de enquête geven duidelijke antwoorden over de kwaliteit van zorg: iets minder dan 1 verpleegkundige op 2 vond de patiëntveiligheid op zijn of haar afdeling goed tot uitstekend – dat is weinig! -, en 2 op 3 was niet of helemaal niet zeker dat de patiënt bij ontslag voor zijn eigen zorg kon instaan. Over hun jobtevredenheid gaven 1 op 4 verpleegkundigen aan niet tevreden te zijn met hun job, 1 op 3 loopt een risico op een burn-out, en 1 op 10 denkt eraan om de job te verlaten. Dat zijn alarmerende cijfers.

Zorg die niet opgenomen wordt

Zorg die niet opgenomen wordt omdat verpleegkundigen er geen tijd voor hebben – care left undone – is een sterk signaal dat de werkdruk te hoog is. Ook dat cijfer is de laatste jaren sterk gestegen. Verpleegkundigen moeten soms keuzes maken en prioriteiten stellen in de beperkte tijd die ze hebben. De zorg die dan niet uitgevoerd wordt, is bijvoorbeeld decubituspreventie, communicatie met de patiënt en diens familie en educatie of administratie. Bruyneel legt uit: ‘Care left undone is een mechanisme dat de hogere mortaliteit bij een lagere bestaffing verklaart. Wanneer je minder tijd hebt, zal je een patiënt minder goed kunnen opvolgen dan je zou willen. Hierdoor mis je de eerste tekenen dat die patiënt een probleem ontwikkelt. Care left undone zien we duidelijk oplopen als de bestaffing daalt. Dat is onveilig en oncomfortabel voor de patiënt en demotiverend voor verpleegkundigen. Het verklaart ook het hoger risico op een burn-out en de wens het beroep te verlaten.’

9,4 patiënten per verpleegkundige is een gemiddeld cijfer. Bruyneel: ‘Er is een grote variatie tussen de ziekenhuizen, de afdelingen en de shiften per afdeling. Enkele cijfers: voor een ochtenddienst noteerden we een gemiddeld cijfer van 7,1, voor een namiddagdienst 8,9, voor een nachtdienst 18,1. Vooral in de nachtdiensten is de laatste 10 jaar een positieve evolutie merkbaar met iets minder patiënten per verpleegkundigen, al is de variatie tussen de ziekenhuizen nog erg groot. De nachtbezetting gaat van gemiddeld 8 tot 27 patiënten per verpleegkundigen. Er zijn met andere woorden nog steeds ziekenhuizen waar 1 verpleegkundige de nachtdienst doet. Dat is geen veilige situatie.’

Als we kijken naar het type afdeling dan wordt de norm van 8 patiënten per verpleegkundige regelmatig overschreden op de afdelingen chirurgie en inwendige maar vooral erg vaak op de afdelingen geriatrie waar er onveilige situaties ontstaan. Prof. Sermeus: ‘De kloof tussen de intensiteit van de zorg en de bestaffing is ook het grootst op geriatrie. Ook als we kijken naar de kwalificatiemix merken we dat het percentage bachelor-verpleegkundigen hier lager ligt, waardoor we de aanbeveling geven om extra aandacht te laten gaan naar de geriatrische afdelingen. Daarnaast stellen we ook voor om meer ondersteunend personeel aan te werven zodat verpleegkundigen zich met verpleegkundige taken bezig kunnen houden en bijvoorbeeld niet systematisch voor het transport van een patiënt moeten instaan.’

Een extra bevestiging

Vorig jaar (2019) publiceerde Filip Haegdorens, onderzoeker bij het Centre for Research and Innovation in Care (CRIC) van de Universiteit Antwerpen, de resultaten van zijn onderzoek naar de impact van de personeelsnormen op het onverwachte overlijden van patiënten. De gegevens van zijn onderzoek lopen over de jaren 2013 – 2015 en werden verzameld uit 7 Belgische ziekenhuizen waar het onderzoek van het KCE de data van 84 Belgische ziekenhuizen analyseerde. Haegdorens: ‘Uit ons onderzoek becijferden we dat een Belgische verpleegkundige gemiddeld voor 9,7 patiënten zorgde en dat 59 % van de verpleegkundigen een bachelordiploma had. Die cijfers liggen in de lijn met het onderzoek door de collega’s uit Leuven’. Haegdorens vervolgt: ‘Onze studie verschilt met voorgaand onderzoek omdat we gebruik maakten van gegevens die over een langere tijd verzameld werden. Onze resultaten tonen duidelijk aan dat er nood is aan een betere personeelsbezetting om onverwachte sterfte op verpleegafdelingen te voorkomen en dat sommige diensten baat hebben bij meer verpleegkundigen ongeacht het opleidingsniveau. Andere diensten daarentegen hebben nood aan meer hoogopgeleide verpleegkundigen.’ Prof. Sermeus reageert: ‘De studies liggen in elkaars verlengde en de conclusies zijn ook gelijkaardig: je hebt voldoende gekwalificeerd personeel nodig. Beide studies versterken elkaar. Doordat wij dezelfde instrumenten gebruikten als 10 jaar geleden kunnen we de evoluties volgen, ons bereik was breder.’ Haegdorens besluit: ‘Beide studies zijn een belangrijk signaal aan de overheid om in te zetten op een betere bestaffing in de zorginstellingen en om de financiering van die zorginstellingen te herbekijken. We moeten niet enkel nadenken over de instroom in het verpleegkundig beroep, maar ook over het behoud van verpleegkundigen en de optimale verdeling van personeel in de zorg.’

De goede punten

Verpleegkundigen gaven in de enquête ook aan dat leidinggevenden hen beter ondersteunen en dat hun werkrelatie met de artsen verbeterde. Dat is een pluspunt. En nog een cijfer dat naar voor komt in de KCE-studie: 63% van de verpleegkundigen heeft een bachelordiploma, wat een stijging van bijna 10 procentpunten is tegenover de voorgaande studie. Van den Heede: ‘Eerder onderzoek toonde al aan dat hoe hoger het aantal bachelors, hoe lager het risico op mortaliteit bij de patiënt. Dat is dus een positieve evolutie. De vraag is nu: Wat is een veilige mix in opleidingsniveau van verpleegkundigen voor welke afdeling? Die vraag moet worden meegenomen wanneer veilige patiënt-per-verpleegkundige ratios worden vastgelegd per type dienst en shift.’

Met deze cijfers aan de slag

Minder patiënten per verpleegkundige, hoe realiseren we dat? Van den Heede: ‘De belangrijkste aanbeveling vanuit de studie is meer verpleegkundigen rekruteren voor de directe patiëntenzorg. De overheid maakte reeds extra budget vrij voor meer verpleegkundig personeel. We hopen dat de nieuwe regering dat structureel vastlegt en dat het ook effectief gebruikt wordt om verpleegkundigen aan te werven voor de directe patiëntenzorg eerder dan dat het budget versnipperd raakt. Het doel is om in eerste instantie naar 8 patiënten per verpleegkundige te gaan. Dat is een noodmaatregel om de echt onveilige toestanden de wereld uit te helpen.’

Naar aanleiding van het extra federale budget dat werd goedgekeurd in het parlement in november 2019, werd een specifieke werkgroep opgericht binnen de Federale Raad voor Ziekenhuisvoorzieningen (FRZV). Die stelt in de komende maanden een advies op over hoe deze extra gelden zo optimaal mogelijk te besteden in het belang van voldoende verpleegkundigen op de werkvloer. Koen Balcaen, voorzitter van het NVKVV en directeur verpleegkunde UZ Leuven, vertegenwoordigt het NVKVV in de FRZV.

Meer instroom

Hoe krijgen we meer handen in de zorg? De instroom de volgende jaren vangt de uitstroom al niet op, de afgelopen 2 jaar daalde de instroom in de bacheloropleiding met 25%. Prof. Sermeus bepleit: ‘Maatregelen om de werkdruk te verlagen zijn een factor om de aantrekkelijkheid van het beroep van verpleegkundige te verhogen en helpen jonge mensen of uittreders om voor verpleegkunde te kiezen. In verschillende landen heeft dit gewerkt om de job aantrekkelijk te maken en om voor een voldoende instroom te zorgen.’

De KCE-studie stelt voor om een aantrekkelijke, veilige en positieve werkomgeving voor verpleegkundigen te creëren door voldoende bestaffing, investering in leiderschap, deelname van verpleegkundigen aan het ziekenhuisbeleid, goede relaties met artsen en een goede zorgkwaliteit, voorstellen die het NVKVV volledig ondersteunt.

Andere sectoren

Op 19 september 2018 diende het NVKVV ook volgende onderzoeksvraag in bij het KCE: Complexer wordende zorg binnen de woonzorgcentra – aanpassing omkadering personeel. NVKVV dringt aan op verder onderzoek op basis waarvan normen binnen de woonzorgcentra, centra voor geestelijke gezondheidszorg en thuisverpleging kunnen worden aangepast. Ook hier nemen tekorten aan voldoende werkkrachten stelselmatig toe.

Bronnen

1. Van den Heede K, Bruyneel L, Beeckmans D, Boon N, Bouckaert N, Cornelis J, Dossche D, Van de Voorde C, Sermeus W. Verpleegkundige bestaffing voor een veilige(re) zorg in acute ziekenhuizen – Synthese. Health Services Research (HSR). Brussel: Federaal Kenniscentrum voor de Gezondheidszorg (KCE). 2020. KCE Reports volAs. D/2020/10.273/xx.
Dit rapport vind je op de website van het KCE: kce.fgov.be
2. Haegdorens F, Van Bogaert P, De Meester K, Monsieurs KG. The impact of nurse staffing levels and nurse’s education on patient mortality in medical and surgical wards: an observational multicentre study. BMC Health Services Research, 2019, 19:864.
https://doi.org/10.1186/s12913-019-4688-7

Volg de discussies

op volgende ontmoetingsdagen:
• Studiedag Verpleegkundige bestaffing in acute ziekenhuizen, georganiseerd door Zorgbeleid.be op 10 maart 2020 in Mechelen. Meer info: zorgbeleid.be/activiteitenkalender
• Studiedag Directies gedurende de Week van de Verpleegkundigen van het NVKVV op 27 maart 2020 in Oostende. Meer info: www.nvkvv.be

Author: Els Put